Wie wijst jou de weg?

Achtergrond

Hier is informatie te vinden over de context van de lezing of de plaats en tijd in het kerkelijk jaar. Ook kan hier informatie over feesten, personen, gedenkdagen en gebruiken gevonden worden. 

Drie koningen

Er gebeurt veel zo vlak na Kerst en aan het begin van een nieuw jaar. Feestdagen buitelen over ons heen. Zo groot was de gebeurtenis van de geboorte van Jezus dat het op allerlei manieren onderstreept moet worden. De datum van 6 januari hoort daar zeker bij.

Driekoningen
Onder de naam ‘Driekoningen’ is deze feestdag in Nederland het meest bekend. Maar de officiële naam van dit hoogfeest is ‘Epifanie’ of ‘Openbaring des Heren’. Het feest Openbaring des Heren ontstond in de 2e of 3e eeuw en is ouder dan Kerstmis, dat pas in de 4e eeuw werd ingevoerd. Epifanie was van oorsprong een oosters feest dat de Griekse naam Epiphaneia droeg, wat 'verschijning' of 'manifestatie' betekent. Epifanie herdacht oorspronkelijk alleen de doop van Jezus in de Jordaan. Later kwamen daar de aanbidding door de wijzen en de bruiloft in Kana bij.
In het liturgisch rooster zien wij de doop van de Heer en de bruiloft van Kana alleen in het derde jaar, jaar C, terugkeren, respectievelijk op de tweede en de derde zondag van het jaar; de zondagen na Driekoningen. Bij de doop is de goddelijke openbaring dat de Heilige Geest neerdaalde als een duif op Jezus en God de Vader tot Hem sprak: 'Gij zijt mijn Zoon, mijn veelgeliefde' (Marcus 1:11). Bij de bruiloft van Kana verandert Jezus water in wijn en treedt daarmee voor het eerst naar buiten als de Zoon van God, Iemand die met een heel speciale opdracht op aarde is gekomen.

Maar in verschillende landen is het toch vooral Driekoningen, een kinderfeest, dat gevierd wordt, in Nederland vooral in Brabant.
ln Spanje trekken in veel Spaanse steden grote optochten door de straten. Je kunt dan de drie koningen zien met hun hele gevolg van dienaren, prinsen, prinsessen, paarden en kamelen.

Oude gebruiken
Driekoningen wordt zowel door protestanten als katholieken gevierd.
Willem Barentsz vierde het zelfs tijdens de overwintering op Nova Zembla.

In Nederland werd vroeger met een ster op een stok zingend langs de huizen gegaan. Van oorsprong zouden de koorknapen dat hebben gedaan om geld en voedsel in te zamelen voor de armen. Driekoningen was een liefdadigheidsfeest. Vanaf de zeventiende eeuw name het ‘gewone volk’ de ster zelf ter hand. Met vrijpostige liedjes scharrelden kinderen én volwassenen een feestmaaltijd bij elkaar. In Amersterdam verdwenen ‘sterrenzangers’ aan het begin van de negentiende eeuw. 

Ook in onze tijd lopen kinderen voor Driekoningen in groepjes van drie verkleed met een kroon langs de deuren. Ze dragen daarbij lampionnen en zingen een liedje en krijgen als beloning wat snoepgoed en soms geld.

Drie koooningen, drie koooningen,
geef mij nen nieuwen (h)oed.
Mijnen ouwen is verslee-eeten,
mijn moeder mag 't nie wee-eeten.
Mijn vader heeft het geld,
op de toonbank neergeteld.

Oorspronkelijk luidde de laatste zin "op de [russel] rooster geteld. Op de rooster tellen betekent hier: geen geld hebben of geen kunnen bijhouden. Deze versie wordt in Vlaanderen nog altijd gezongen.
De laatste twee regels luiden ook wel: "Mijn vader heeft geen geld, is dat niet slecht gesteld?"
Vroeger werd bij kerken in het kerkportaal rond Driekoningen een toneelstuk opgevoerd met Maria, Jozef, het kindje Jezus, de ezel, de os, Herodes en de Wijzen. Wellicht een leuk idee om weer eens nieuw leven in te blazen.

Wijwater en Driekoningen

Driekoningen was vroeger- net zoals Pasen- traditioneel een doopdag. Ter herinnering aan de doop vindt met Driekoningen de wijding van het water plaats. Het gewijde water met Driekoningen wordt driekoningenwater genoemd. Het wordt gezien als het meest krachtige wijwater. In het Midden en Oost-Europa wordt het gebruikt om alle ziekten te weren voor mens en dier, en om duivelse invloeden te neutraliseren.

Koningen of wijzen?

Driekoningen is een typische benaming die door de eeuwen heen ontstaan is onder de mensen. Het wijkt af van wat er in het Evangelie volgens Matteüs staat: daar is geen sprake van koningen maar van wijzen of magiërs. Magiërs – denk aan ‘magie’ - bestudeerden de stand van de sterren en de loop van de planeten. Uit de stand van die hemellichamen meenden zij aanwijzingen op het spoor te kunnen komen met betrekking tot de toekomst van mens en wereld. In die zin waren de wijzen uit het oosten ook geleerden, wetenschappers in die tijd. Het bestuderen van de sterren was voor de joden verboden, omdat het een ketterse bezigheid zou zijn. De precieze herkomst van deze wijzen, hun namen, zelfs hun aantal worden in de Bijbel niet vermeld.
Er wordt in de Bijbel ook geen aantal van 3 genoemd. Hun aantal werd afgeleid uit de drie cadeaus die zij meenamen: mirre, dat is lekker ruikende hars die in zalf wordt gebruikt. Mirre wordt gebruikt bij het balsemen van de doden, en het verwijst hier dan ook vast vooruit naar de dood van Jezus. Wierook is een symbool voor het gebed en goud staat symbool voor macht. Drie geschenken, dus drie personen. Vanwege deze dure cadeaus werd gedacht dat zij wel koningen moesten zijn.

Caspar, Balthazar en Melchior

In de negende eeuw kregen de drie 'koningen' ook een naam: Caspar, Melchior en Balthazar. In het Duitse Beieren bestond de gewoonte om op 6 januari met gewijd krijt op de huisdeuren de letters CMB (afkorting voor 'Christus Mansionem Benedicat': moge Christus deze woning zegenen) met een jaartal. Toen men geen Latijn meer verstond, heeft de volksmond daarvan de namen van de Drie Koningen gemaakt. De drie koningen zijn: Caspar (een 20-jarige Aziatische jongeman die de wierook schonk), Melchior (een 60-jarige, blanke, Europese grijsaard met een baard die het goud schonk) en Balthasar (een 40-jarige, bebaarde, zwarte man uit Saba, Ethiopië die de mirre schonk).